Muzikaliteit en psychiatrische aandoeningen: hoe hangt het samen?

Het verband tussen muzikaliteit en psychiatrie

‘So you think I'm crazy
Want to take me away
Inject me with electric shock’

Zo zong zangeres Beth Hart in haar nummer 'Isolation' over de behandeling voor haar bipolaire stoornis. En ze is niet de enige. Kijk naar songteksten, albumhoezen of omstandigheden waarin een muzikant een nummer schreef. Dan is de link met een zekere ‘gekte’ soms al snel te leggen.

Wat zegt dat over een verband tussen muzikaliteit, het leven als muzikant en psychiatrische aandoeningen?

Een verzameling van verhalen

Het is een vraagstuk dat psychiater Frederik Timmermans al lange tijd bezighoudt. Vanuit zijn interesse in muziek en fascinatie voor de vaak onstuimige levensloop van diens beoefenaars, begon hij een verzameling van verhalen over muzikanten waarbij er mogelijk sprake is van een psychiatrische aandoening. ‘Ik las boeken en artikelen, bezocht lezingen en had contact met verschillende beroepsmusici. Er waren zo veel casussen van muzikale geniën die neigden naar gekte. Is er een samenhang?’

Zijn zoektocht naar het antwoord op die vraag laat Frederik zien aan de hand van verschillende, bekende verhalen. Natuurlijk, er zijn de nodige beperkingen in het vaststellen van een causaal verband. Maar kunnen er misschien toch een aantal voorzichtige conclusies worden getrokken?

'Waar tegenwoordig steeds meer muzikanten openlijk spreken over hun psychiatrische aandoeningen, was het vroeger meer gissen.'
Frederik Timmermans, Psychiater

Beperkingen in de wetenschappelijke benadering

‘Verschillende wetenschappers probeerden het vraagstuk over de samenhang tussen muziek en psychiatrie te beantwoorden,’ vertelt Frederik. ‘Vrij bekend zijn de werken van Oliver Sacks, er is een ouder boek van professor Géza Révèsz en recenter schreef professor Nancy Andreasen verschillende artikelen over het onderwerp. Toch komen er verschillende wetenschappelijke beperkingen om de hoek kijken bij de samenhang tussen muzikaliteit en psychische kwetsbaarheden.’

‘Om te beginnen is het muzikaal of muzikant zijn een arbitrair begrip,’ somt Frederik op. ‘Ook is de ‘psychiatrische aandoening’ een breed begrip met een grijs gebied. Er zijn allerlei andere factoren waar je rekening mee moet houden. Daarnaast zijn de anekdotes van muzikanten met een psychiatrische aandoening vooral van de bekende gevallen. Maar veruit de meeste muzikanten opereren natuurlijk in de luwte. Op grond van bekende verhalen kun je dus getalsmatig geen conclusies trekken. Percentages van stoornissen bij muzikanten zijn niet te geven, laat staan een vergelijking met een controlegroep.’

‘Tenslotte moet je voorzichtig zijn in het hanteren van diagnoses op grond van verhalen uit het verleden,’ sluit Frederik af. ‘Waar tegenwoordig steeds meer muzikanten openlijk spreken over hun psychiatrische aandoeningen, was het vroeger meer gissen. Je moest uitgaan van verhalen die de ronde gingen over de muzikanten. Die informatie is vaak van derden en volstaat meestal simpelweg niet. Al zijn in enkele gevallen wel duidelijke symptomen en diagnoses vastgelegd, of eenvoudig te herleiden.’

Muzikale genialiteit die samenvalt met de kwetsbaarheid voor psychopathologie

Toch geven de levensverhalen en anekdotes een mooi beeld van de diverse manieren waarop psychiatrische stoornissen en ook behandelingen invloed kunnen hebben op muziek. ‘Er zijn een aantal voorbeelden waarbij het redelijk is te stellen dat een vorm van muzikale genialiteit samenviel met de kwetsbaarheid voor psychopathologie, of daar zelfs een uiting van was,’ stelt Frederik.

Een bekend voorbeeld uit de klassieke muziek is van de componist Robert Schumann. Met depressieve ouders en een zus die suïcide pleegde, was het welgestelde gezin waaruit hij afkomstig was alles behalve stabiel. Zijn leven werd gekenmerkt door feestjes en overmatig alcoholgebruik. En hij ervaarde verschillende tegenslagen, zoals een blessure waardoor hij geen piano kon spelen.

Veroorzaakte zijn onstuimige leven Schumann’s depressies en manieën, en later ook de stemmen en muzikale hallucinaties? Of waren die manieën juist de oorzaak van zijn creatieve werken? De obductieverslagen van zijn behandelend arts zijn voer voor speculaties over de psychiatrische aandoening waar Schumann aan moet hebben geleden. Toch is er geen officiële diagnose bekend. Maar, menig muzikant die zijn werken speelt stelt: je moet wel manisch of psychotisch zijn geweest om zulke muziekstukken te schrijven.

Psychiatrische verschijnselen en behandelingen als bron van inspiratie

Frederik vertelt verder: ‘Er zijn verscheidene anekdotes waarbij je psychiatrische verschijnselen, behandelingen en zelfs behandelaars kunt aanwijzen als bron van muzikale inspiratie. Denk aan een songtitel over een inrichting. Of de bemoeienis van een therapeut met het werk van de muzikant.’

Een voorbeeld daarvan is Beach Boy Brian Wilson. Hij werd behandeld voor depressies en middelengebruik door de bekende therapeut Eugene Landy. Waar Landy in eerste instantie werd uitbetaald in een concert per maand, steeg dat al snel. Landy werd opgenomen in Wilson’s testament en kreeg aandelen in de Beach Boys. Of de intensieve therapie zijn vruchten afwierp wordt betwijfeld, maar vast staat dat hij prominent wordt genoemd in de credits van Wilson’s album ‘Sweet Insanity’.

Of denk aan jazz-muzikant Charly Parker, die kampte met een heroïne verslaving. Parker schreef het nummer ‘Lover Man’ toen zijn drugsdealer in de cel zat. Zelf werd hij een lange tijd opgenomen in het bekende Camarillo Hospital in California, waar hij speelde in de kliniekband. Desondanks takelde hij verder af en deed 2 suïcidepogingen. Over zijn opname schreef hij het stuk ‘Relaxin at Camarillo’.

Een excentrieke levensstijl en drugsgebruik onder muzikanten

‘Verder lijkt een 'excentrische' levensstijl en het gebruik van drugs vaak een rol te spelen,’ vervolgt Frederik zijn verhaal. ‘Over de wijze waarop dit samenhangt met zowel muziek als psychiatrische stoornissen zijn verschillende redeneringen mogelijk. Problemen in de jeugd, bijvoorbeeld, zijn van invloed op het wereldbeeld en de levensloop. Dat kan tot uiting komen in muziek, maar ook in een kwetsbaarheid voor een psychiatrische aandoening of verslaving.’

‘De indruk ontstaat wel dat de samenhang, de 'geniale gekte', vaak wordt geromantiseerd. Het verlies van realiteitszin of het 'uit de ban springen'. Muzikanten gebruiken het regelmatig als thema of imago bij muziek. Dat hoeft natuurlijk niet altijd te verwijzen naar een stoornis. Al wordt dat imago bij sommige muzikanten helaas wel de werkelijkheid.’

‘Vast staat namelijk dat veel bekende muzikanten suïcide pleegden of zijn overleden door overmatig drank- en drugsgebruik,’ vertelt Frederik. ‘Denk aan Janis Joplin, Amy Winehouse, Kurt Cobain (Nirvana), Chester Bennington (Linkin Park) of Keith Flinth (The Prodigy). Maar ook aan bekende muzikanten waar veel mythes over bestaan, zoals Jimi Hendrix, Elvis, Andre Hazes of Michael Jackson.

Openheid over psychiatrische aandoeningen

'De psychatrie ontwikkelt zich naar meer eenduidigheid en helderheid over psychiatrische stoornissen en behandelingen. En hoewel het soms de vraag is in welke mate de diagnoses onderbouwd zijn, gaat dat samen met een tendens waarbij muzikanten meer openheid geven over hun problematiek.

En dat is belangrijk, stelt Frederik. ‘Fans kunnen het gedrag van hun idolen gaan kopiëren, het zogenoemde Werther-effect. Bij bijvoorbeeld suïcides is dat een gevreesd maar helaas ook terugkerend verschijnsel. Tegenwoordig lijkt er echter een focus te komen op psycho-educatie. De openheid van muzikanten, met de nadruk op steun en lotgenootschap, kan juist preventief werken. Dat wordt ook wel het Papageno-effect genoemd.

Recente voorbeelden zijn de manier waarop Kanye West zich uitspreekt over zijn bipolaire stoornis of Justin Bieber die vertelt over stemmingsklachten. En rapper Typhoon, die stelt dat zijn depressie en burn-out eerder een kwestie van overleven waren dan een bron van inspiratie.

'De positieve invloed is moeilijk hard te maken. Dat is ergens ook logisch, want disfunctioneren geldt natuurlijk als criterium voor het classificeren van een stoornis.'
Frederik Timmermans, Psychiater

Conclusie: drugsgebruik en psychiatrische aandoeningen werken vooral beperkend

Geniale gekte en een psychiatrische aandoening als bron van inspiratie. De aannames lijken vooral een product van romantisering en speculatie.

‘De anekdotes zijn voorbeelden van belemmering in het vermogen tot expressie, vaardigheden en productiviteit. Tel daar voortijdig gestrande carrières door verblijf in instellingen, suïcide of overdosis bij op. Uiteindelijk blijkt uit de verhalen dan vooral dat psychiatrische aandoeningen en drugsgebruik een negatieve invloed hebben op het werk van muzikanten,’ concludeert Frederik, ‘terwijl de positieve invloed moeilijker hard te maken is. Dat is ergens ook logisch, want disfunctioneren geldt natuurlijk als criterium voor het classificeren van een stoornis.’

En de rol van roem en succes? ‘De verhalen van muzikanten geven het idee van een hellend vlak van genialiteit naar gekte, onder invloed van succes,’ vertelt Frederik, ‘maar een oorzaak-gevolgrelatie is niet te bewijzen. Armoede of rijkdom, succes of falen. Psychiatrische aandoeningen kunnen bij iedereen voorkomen, en de verschillende sociaal-culturele achtergronden van de muzikanten bevestigen dat. Bij sommige muzikanten werd voor de buitenwereld bekend welk 'oud zeer' een rol speelde. Voor anderen blijft dat voer voor speculatie.’